Seray Şahinler / Osmanlı sarayının öne çıkan karakterleri arasında hadım ağaları… Yüzlerce yıllık tarihte sarayda kilit rol oynamış, renkli kişiliğe sahip, yer yer otoriter pek çok hadım ağası yer alıyor. Bunlardan biri var ki, kültür tarihine adını yazdıran isimlerden “Beşir Ağa.” 18’inci yüzyılın önemli simalarından; Habeşistan’da hadım edilmiş siyahi bir köle olan Beşir Ağa’nın öyküsü dikkat çekici.
Beşir Ağa’nın Topkapı’ya uzanan öyküsü ilginç… Topkapı Sarayı Haremi’nin baş hadım ağası olan Beşir Ağa’yı tarih için önemli kılan ise sıkı bir kitapsever olması. Kurduğu kütüphaneler, Kur’an, hadis, kelâm ve fıkıh başta olmak üzere Osmanlı’nın hüküm sürdüğü coğrafyalardan topladığı kitaplarla kültür tarihi için önemli bir yere sahip Beşir Ağa’nın hayatı kitap oldu. Ohio State Üniversitesi’nden Osmanlı tarihçisi Prof. Jane Hathaway, Beşir Ağa’nın 90 yıllık yaşamını “Beşir Ağa Osmanlı Hareminin Baş Hadım Ağası” kitabında anlattı.
Fıkıh da var felsefe de
Hathaway’in aktardığına göre Beşir Ağa’nın beğenileri Sultan III. Ahmed ve Sultan I. Mahmud döneminin saray yaşantısındaki entelektüel üretimi besliyor. Beşir Ağa’nın vefat ettiği yıla kadar 1007 kitabın listelendiği biliniyor. O dönemde bir katalog hazırlayan Osmanlı memurları kitapları tasnifleyip kayıt altına almış. Tasavvuf, adab, mantık, bilim, tıp, tarih ve edebiyat alanlarındaki kitapların fiziksel görünümünü, ciltleri dahi kayıt altında. Beşir Ağa’nın tarih kitapları ve kronolojik koleksiyonu Osmanlı tarih yazımı için önemli yere sahip.
Kitapta Aristoteles’ten İbn Sina’ya, İbnü’l-Arabi’den Mevlânâ’ya, Kâtip Çelebi’den Evliya Çelebi’ye kadar zengin koleksiyona sahip Beşir Ağa’nın, 30 yılı aşkın Dârüssaâde ağalığı boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun dört bir yanında vakıflar kurup hayratlar yaptırarak saygın bir konuma ulaştığına yer veriliyor.
Beşir Ağa’nın kitapları sadece İstanbul’da değil. Medine’de bir kütüphane kurmuş, Bağdat’ta bir kitap vakfına bağışta bulunmuş ve kitap koleksiyonun bir kısmını Kahire’deki Ezher Üniversitesi Türk yatılı okuluna bırakmış. Araştırmalara göre Beşir Ağa Evliya Çelebi’nin “Seyahatnamesi”nin on cildine sahipti ve yazmaları eksiksiz olarak günümüze ulaşan üç takımdan birini içeriyordu. Katip Çelebi’nin denizcilik tarihi, rüya tabirleri, risaleler, İbn-i Sina’nın el-Kanun fi’t-tıbb’ın kopyaları öne çıkanlar arasında.
Entelektüel mirasa önemli katkı sağladı
“Beşir Ağa’nın öyküsü Osmanlı’da güçlü kişi olan bir kölenin yaşam öyküsüdür” diyen Hathaway, “Darüsssade ağalarının kitaba ilgisi sarayın eğitimiyle bağlantılı olmalı. Beşir Ağa’nın Gülhane külliyesinde ve Eyüp’teki darülhadisindeki kitaplar, Süleymaniye Kütüphanesi’nde Hacı Beşir Ağa ve Beşir Ağa Eyüp tasniflerinin esasıdır. Çok sayıda kitap topladı. Hacı Beşir Ağa, Osmanlı entelektüel mirasına önemli bir katkı sağladı” şeklinde konuşuyor.
3 Haziran 1746’da hayatını kaybeden Beşir Ağa Eyüp Mezarlığı’na defnedildi. Cağaloğlu’ndaki Beşir Ağa Külliyesi ve Eyüp’teki Beşir Ağa Darülhadisi, şehrin çeşitli noktalarındaki çeşmeleri Beşir Ağa’nın geride bıraktığı eserler arasında. Zengin kütüphanesinin bir bölümü Beşir Ağa Külliyesi’nde bir bölümü ise Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunuyor.